Deze substack is een keer geschreven in de vorm van een dagboek, bijgehouden tijdens een vijfdaags congresbezoek aan Polen.
Dinsdag 30 mei 2023
De reis naar een congres, in dit geval een over ‘Godsdienstvrijheid en andere mensenrechten: bedreigingen en trends,’ vormt vaak een gelegenheid om nog wat bij te lezen over een onderwerp. Deze keer betrof dat John Witte Jr’s The Blessings of Liberty. Human Rights and Religious Freedom in the Western Legal Tradition.
Witte Jr. heeft als directeur van het Center for the Study of Law and Religion aan Emory University, in Atlanta, GA een indrukwekkend oeuvre opgebouwd. Ik woonde in 2007 de conferentie ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van het centrum bij, ‘From Silver to Gold: The Next Twenty-Five Years in Law and Religion’, en sindsdien is het aantal gepubliceerde werken alleen nog maar toegenomen.
The Blessings of Liberty geeft een fraai overzicht van Witte Jr’s werk over godsdienstvrijheid. In de inleiding schrijft hij dat het een boek is van een jurist en rechtshistoricus en niet van een filosoof of theoloog.
Als zodanig schetst het een beeld van hoe er vroege sporen van het thema vallen aan te treffen in de Bijbel (Oude en Nieuwe Testament), het Romeinse recht, het middeleeuwse canonieke recht, de Reformatie en vandaar af door in de Verlichting, de Amerikaanse Founding tot de universele en regionale mensenrechtenverklaringen- en verdragen van de 20ste eeuw toe.
Het betreft een rijk en uitgebreid gedocumenteerd werk. Toch viel mij bij lezing het contrast op met het werk van de Israëlische politicoloog Jonathan Fox, die ik enkele weken eerder had ontmoet tijdens een congres over ‘Secular States Struggling with Religious Freedom’ aan de Evangelische Theologische Faculteit in Leuven.
Fox is directeur van het ‘Religion and State’-project aan Bar-Ilan University, Tel Aviv, en heeft grootschalig en langdurig empirisch onderzoek gedaan naar godsdienstvrijheid. Op basis daarvan zet hij vraagtekens bij de aanname dat liberale democratieën in de praktijk de godsdienstvrijheid garanderen. Om die reden betwijfelt hij eveneens of liberale democratieën wel belang hechten aan de bescherming daarvan, een tweede wijdverbreide aanname.
Zo blijkt Witte Jr. niet alleen geen filosofische of theologische invalshoek te kiezen, maar evenmin een sociaal-wetenschappeijke. Dat geeft natuurlijk niet, maar het prikkelde wel mijn interesse in de vraag uit de titel van deze substack. Mijn eigen bijdrage ging over een dergelijk (gedeeltelijk) extern perspectief op de godsdienstvrijheid, maar ik was benieuwd naar het oordeel van andere sprekers.
Woensdag 31 mei 2023
Deze dag begon met een workshop over ‘Regulating Religion in the Global Era’, georganiseerd door het Religious Freedom Laboratory, gevolgd door de openingssessie van de conferentie.
Bij beide gelegenheden behoorde Todd Huizinga tot de sprekers. Huizinga is Senior Fellow for Europe bij het Religious Freedom Institute in Washington, DC en een voormalig Amerikaans diplomaat, onder andere bij de EU. Ik kende hem van zijn boek The New Totalitarian Temptation: Global Governance and the Crisis of Democracy in Europe (2016), dat een grote invloed heeft gehad op mijn denken over de EU.
Huizinga maakte een belangrijk punt. Tolerantie, diversiteit en keuzevrijheid worden in het huidige Westen beschouwd als de basis voor de godsdienstvrijheid. In werkelijkheid is het idee van godsdienstvrijheid echter juist gebaseerd op het uitgangspunt dat religieuze waarheid bestaat en dat mensen binnen bepaalde grenzen de mogelijkheid moeten hebben om die waarheid te zoeken en ook uit te leven.
Wanneer dit besef van waarheid niet terugkeert in het relativistische Westen, zal het uiteindelijk evenmin lukken om de godsdienstvrijhheid uit te dragen in andere delen van de wereld, althans niet in de oorspronkelijke betekenis van het recht. Daarom is er bij uitstek ook in Europa werk aan de winkel op het gebied van de ‘cultural advocacy’.
Dat geldt eens te meer nu er ‘nieuwe mensenrechten’ zijn ontstaan, waaraan klassieke mensenrechten als de godsdienstvrijheid geen afbreuk mogen doen. Huizinga noemde als voorbeeld de ‘EU Guidelines to promote and protect the enjoyment of all human rights by lesbian, gay, bisexual, transgender and intersex (LGBTI) persons’ (2013), volgens welke ‘cultural, traditional or religious values cannot be invoked to justify any form of discrimination, including discrimination against LGBTI persons.’
Donderdag 1 juni 2023
Bij ‘cultural advocacy’ alleen kan het echter niet blijven. Er is ook ‘legal advocacy’ voor de godsdienstvrijheid nodig, zoals van de Alliance Defending Freedom International, evenals de inzet van niet-gouvernementele organisaties zoals Kerk in Nood, Open Doors en The Voice of Martyrs.
Het behoorde tot de boeiende aspecten van de conferentie dat, naast academische experts, ook vooraanstaande vertegenwoordigers van dit type organisaties aanwezig waren en het woord voerden, evenals hoge ambtenaren van regeringen zoals de Hongaarse. Deze laatste heeft een speciaal ‘State Secretariat for the Aid of Persecuted Christians and for the Hungary Helps Program’.
In het kader van deze Substack verdient hiernaast de inleiding van Madeleine Enzlberger van het Weense Observatory on Intolerance and Discrimination against Christians in Europe vermelding. Zij richtte expliciet de aandacht op een aantal zorgelijke ontwikkelingen binnen Europese liberale democratieën zelf.
Vrijdag 2 juni 2023
Deze draad werd verder opgepakt door een reeks constitutionalisten. Op een van zorg doortrokken dag, met gevalsstudies uit onder meer Frankrijk, Polen en Spanje, ging Andrea Pin (Universiteit van Padua, Italië) nog een stap verder.
Pin wees erop dat liberaal constitutionalisme religie nodig heeft als tegenwicht. Wanneer de godsdienstvrijheid onder invloed van onder meer de nieuwe mensenrechten steeds meer onder druk komt te staan, dan legt dat ook de bijl aan de wortel van dit constitutionalisme.
Tot besluit
De conferentie was zeer leerzaam en het Religious Freedom Laboratory verdient grote waardering voor het werk van de afgelopen jaren en de (voorlopig) afsluitende conferentie waarin dit heeft geresulteerd.
Uit de veelheid van presentaties kwam een ontnuchterend beeld naar voren van de staat van de godsdienstvrijheid in het westen, en dan met name in Europa. Een aantal bijdragen zal worden uitgeschreven, maar het lijkt er alvast op dat deze de kanttekeningen die Prof. Fox plaatst bij de twee gangbare aannames rond de bescherming van de godsdienstvrijheid door liberale democratieën zullen bevestigen.
De oorzaken zitten diep verankerd in de cultuur en de daardoor gestempelde institutionele vormgeving van de mensenrechtenbescherming in Europa. Om het tij te keren is daarom weinig minder dan een ‘regime change’ nodig, zoals de titel van het onlangs verschenen nieuwe boek van Patrick J. Deneen luidt.
Als de grondslag onder de liberale godsdienstvrijheid zo vergaand blijkt te kunnen worden weggeslagen, zal alleen een heuze paradigmawisseling uitkomst bieden. In aanvulling op culturele en juridische, kan daarvoor ook enigerlei vorm van politieke ‘advocacy’ nodig blijken.
Hans-Martien ten Napel 