Wat was er eerder, de democratische recessie of de wederopleving van het populisme?

Sinds ongeveer 2006 wordt in rapporten als de Democracy Index van de Economist Intelligence Unit en Freedom in the World van Freedom House een democratische neergang gemeten. Ook de koppen in de nieuwste edities van deze rapporten spreken weer boekdelen.

Freedom in the World 2020 spreekt over ‘Democracy and pluralism under assault’; ‘14 years of democratic decline’; ‘an unsteady beacon of freedom in the United States’; ‘division and dysfunction in democracies’; en ‘Illiberal populists defend or gain power, threatening democratic norms’. En dan hebben we het nog bijna alleen over de bakermat van de liberale democratie, het Westen. De Democracy Index 2019 spreekt van ‘A year of democratic setbacks and popular protest’. Deze telt wereldwijd slechts 22 volle democratieën, goed voor 5,7% van de wereldbevolking.

Het is interessant om in de Democracy Index 2019 na te lezen waarin de democratische recessie zoal tot uitdrukking komt. Dat betreft zaken als:

‘- an increasing emphasis on elite/expert governance rather than popular participatory democracy;

– a growing influence of unelected, unaccountable institutions and expert bodies;

– the removal of substantive issues of national importance from the political arena to be

decided by politicians, experts or supranational bodies behind closed doors;

– a widening gap between political elites and parties on the one hand and national electorates on the other.’ (p. 6)

Het kost weinig moeite om een voorstelling te maken van hoe de Coronacrisis sommige van deze tendensen nog kan versterken.

Waarom is dit nu interessant? In de literatuur wordt soms wat snel aangenomen dat het populisme een majeure bedreiging vormt voor de liberale democratie. Naar aanleiding van de hiervoor genoemde zaken rijst echter eerder de vraag of de liberale democratie niet zelf bepaalde gebreken is gaan vertonen, waarop populistisch constitutionalisme gedeeltelijk een correctie kan vormen. Dat gebeurt bijvoorbeeld in twee recente themanummers van resp. German Law Journal en International Journal of Constitutional Law.

Dit debat heeft iets weg van een kip en ei-kwestie: ondervindt de liberale democratie nu schadelijke gevolgen van de opkomst van het populisme of is de opkomst van het populistische constitutionalisme het gevolg van tekortkomingen van de liberale democratie? Wat hiervan zij, het dwingt staatkundig geïnteresseerden tot een al dan niet hernieuwde doordenking van vragen als wat een democratische rechtsstaat ook weer precies is; of de rechtsstaat gaandeweg niet ondemocratische trekken is gaan aannemen; en of en zo ja in hoeverre een illiberale democratie tot de mogelijkheden behoort. Er konden saaiere tijden zijn om in dit vakgebied werkzaam te zijn.

Vergeleken bij sommige buitenlanden, verkeert Nederland inmiddels nog in relatief rustig vaarwater. Toch is ook hier in 2017 een Staatscommissie ingesteld om de toekomstbestendigheid van het parlementaire stelsel te onderzoeken. Die commissie kwam met 83 institutionele hervormingsvoorstellen. Dat verwondert in zoverre dat de politieke onvrede zich in landen met heel uiteenlopende staatsinrichtingen manifesteert. Aldus bezien, liggen de nuttigste voorstellen die de commissie doet misschien nog wel op het terrein van het versterken van democratische kennis en vaardigheden.

Als Tocqueville gelijk heeft dat democratie vooral ook een kwestie van cultuur is, dan kan het op zichzelf geen kwaad de instandhouding van die cultuur periodiek te bevorderen.